از روز پنجشنبه ۲۲ خرداد ۱۴۰۴ برابر با ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵، اتفاقات باورنکردنی و ناراحت‌کننده‌ای رخ داده و دشمن متخاصم و جنایتکار اسرائیل به سرزمین ما ایران تجاوز کرده است.
در تجارت بین‌المللی، قراردادها اساس همکاری‌های تجاری هستند. بااین‌حال، وقایع غیرمنتظره مانند جنگ، بلایای طبیعی یا تحریم‌ها می‌توانند اجرای قراردادها را مختل کنند. مفهوم فورس ماژور (قوه قاهره) به‌عنوان یک اصل حقوقی، طرفین قرارداد را در برابر چنین وقایعی از مسئولیت معاف می‌کند. این مقاله، وضعیت فورس ماژور در قراردادهای بین‌المللی با تمرکز بر قراردادهایی که یکی از طرفین آن در ایران است را بررسی می‌کند. با توجه به تحولات اخیر از روز پنجشنبه ۲۲ خرداد ۱۴۰۴ برابر با ۱۲ ژوئن ۲۰۲۵، که طی آن تجاوز نظامی غیرمنتظره‌ای به ایران توسط دشمن اسرائیلی رخ داده است، این موضوع برای فعالان تجاری ایران و کانادا اهمیت ویژه‌ای دارد.
فورس ماژور چیست؟
فورس ماژور به وقایع غیرقابل‌پیش‌بینی، غیرقابل‌اجتناب و خارج از کنترل طرفین اشاره دارد که اجرای تعهدات قراردادی را غیرممکن می‌سازد. در حقوق ایران، این مفهوم تحت عنوان قوه قاهره در مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی تعریف شده است. طبق این مواد، اگر طرف قرارداد به دلیل وقایع خارجی که خارج از کنترل اوست نتواند تعهدات خود را اجرا کند، از مسئولیت معاف می‌شود، مشروط بر اینکه بتواند تأثیر این واقعه را اثبات کند.
در قراردادهای بین‌المللی، بندهای فورس ماژور معمولاً وقایعی مانند جنگ، زلزله، شرایط آشوب داخلی یا اعتصاب را مشخص می‌کنند و پیامدهایی مانند تعلیق یا فسخ قرارداد را تعیین می‌کنند.
شرایط لازم برای فورس ماژور
برای اینکه واقعه‌ای به‌عنوان فورس ماژور شناخته شود، باید:
- غیرقابل‌پیش‌بینی باشد: در زمان انعقاد قرارداد قابل پیش‌بینی نباشد.
- خارجی باشد: خارج از کنترل طرفین و بدون دخالت آن‌ها رخ دهد.
- غیرقابل‌اجتناب باشد: اجرای قرارداد را غیرممکن یا بسیار دشوار کند.
- بدون تقصیر باشد: ناشی از خطای طرف مدعی فورس ماژور نباشد.
در شرایط کنونی (خرداد ۱۴۰۴)، به‌عنوان مثال، تمامی پروازها لغو شده و وضعیت اینترنت به‌شدت مختل است، به‌گونه‌ای که امکان انجام کار وجود ندارد. همزمان، صدای پدافند شبانه امنیت روانی را برای استراحت و آغاز کار در روز بعد از بین برده است. ایران به‌طور ناخواسته وارد جنگی شده که این شرایط می‌تواند به‌عنوان فورس ماژور تلقی شود.
فورس ماژور در قراردادهای بین‌المللی
در قراردادهای بین‌المللی، بند فورس ماژور بر اساس مذاکرات طرفین، قانون حاکم و نوع صنعت تنظیم می‌شود. وقایعی مانند بلایای طبیعی، جنگ یا ناآرامی‌های مدنی معمولاً در این بندها ذکر می‌شوند، اما مشکلات اقتصادی مانند نوسانات ارزی معمولاً به‌عنوان ریسک تجاری در نظر گرفته شده و مشمول فورس ماژور نمی‌شوند، مگر اینکه صراحتاً ذکر شوند.
آثار فورس ماژور
در صورت احراز فورس ماژور، پیامدهای زیر ممکن است اعمال شود:
- تعلیق قرارداد: تعهدات تا رفع مانع به حالت تعلیق درمی‌آیند. در بسیاری از موارد، قرارداد می‌تواند به‌صورت موقت متوقف شود و پس از رفع شرایط فورس ماژور ادامه یابد.
- فسخ قرارداد: اگر واقعه اجرای قرارداد را برای همیشه غیرممکن کند، قرارداد فسخ می‌شود.
- معافیت از مسئولیت: طرف مدعی از جبران خسارت معاف می‌شود.
در قراردادهای دوطرفه، اگر یک طرف به دلیل فورس ماژور نتواند تعهدات خود را اجرا کند، طرف دیگر نیز ممکن است از انجام تعهدات خود معاف شود.
قانون حاکم
تفسیر فورس ماژور به قانون حاکم بر قرارداد بستگی دارد. در نظام حقوقی کامن‌لا (مانند کانادا)، فورس ماژور معمولاً نیازمند بند صریح در قرارداد است. در نظام حقوقی مدنی ایران، این اصل در قانون مدنی پیش‌بینی شده است. در قراردادهای بین‌المللی، گاهی از قوانین بی‌طرف (مانند حقوق انگلستان) یا کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا (CISG) استفاده می‌شود که در ماده ۷۹ آن، معافیت از مسئولیت در صورت موانع غیرقابل‌کنترل پیش‌بینی شده است.
فورس ماژور در قراردادهای با طرف ایرانی
با توجه به شرایط خاص ایران، از جمله تجاوز نظامی اسرائیل به این کشور که در ۲۲ خرداد ۱۴۰۴ رخ داد، قراردادهای با طرف ایرانی چالش‌های ویژه‌ای دارند.
چارچوب حقوقی در ایران
در حقوق ایران، مواد ۲۲۷ و ۲۲۹ قانون مدنی، قوه قاهره را به‌عنوان معافیت از مسئولیت به رسمیت می‌شناسند. طرف مدعی باید اثبات کند که واقعه غیرقابل‌پیش‌بینی، خارجی و مانع اجرای قرارداد بوده است.
تأثیر شرایط کنونی
تجاوز نظامی به ایران، لغو پروازها، اختلال شدید اینترنت و نبود امنیت روانی به دلیل پدافند شبانه، همگی می‌توانند به‌عنوان فورس ماژور تلقی شوند، زیرا این وقایع:
- غیرقابل‌پیش‌بینی بودند (در زمان انعقاد قرارداد).
- خارج از کنترل طرف ایرانی هستند.
- اجرای تعهدات (مانند ارسال کالا یا ارائه خدمات) را غیرممکن کرده‌اند.
چالش‌ها
- اختلالات اخیر: تجاوز نظامی می‌تواند به‌عنوان فورس ماژور تلقی شود، اگر مستقیماً اجرای قرارداد را مختل کند (مانند تخریب زیرساخت‌ها یا توقف حمل‌ونقل).
- بندهای قراردادی: فقدان بندهای دقیق فورس ماژور می‌تواند به اختلاف منجر شود. قراردادها باید وقایع محتمل در ایران را به‌صراحت ذکر کنند.
- اطلاع‌رسانی: طرف ایرانی باید سریعاً طرف مقابل را از وقوع فورس ماژور مطلع کرده و شواهد ارائه دهد.
فورس ماژور در قوانین انتاریو، کانادا
در قوانین انتاریو، که بر اساس نظام کامن‌لا عمل می‌کند، فورس ماژور یک مفهوم قراردادی است و نیازمند بند صریح در قرارداد است. بدون این بند، طرفین ممکن است به دکترین ناکامی قرارداد (Frustration) متوسل شوند که کاربرد محدودتری دارد.
وقایع معمول در بندهای فورس ماژور
در قراردادهای تجاری در انتاریو، بندهای فورس ماژور معمولاً شامل موارد زیر هستند:
- بلایای طبیعی (زلزله، سیل، طوفان)
- جنگ، تروریسم یا ناآرامی‌های مدنی
- اعتصابات یا اختلافات کارگری
- اقدامات دولتی (مانند ممنوعیت‌های صادراتی یا قرنطینه)
- بیماری‌های همه‌گیر (مانند کووید-۱۹، که در قراردادهای پس از ۲۰۲۰ به‌طور خاص ذکر می‌شود)
فورس ماژور ابزار حقوقی مهمی برای مدیریت ریسک در قراردادهای بین‌المللی است، به‌ویژه در شرایط پیچیده ایران در خرداد ۱۴۰۴. با توجه به تجاوز نظامی اخیر، لغو پروازها و اختلالات گسترده، طرف‌های ایرانی ممکن است بتوانند به فورس ماژور استناد کنند. کسب‌وکارهای ایرانی و کانادایی باید با تدوین بندهای دقیق، انتخاب قانون مناسب و آمادگی برای تحولات غیرمنتظره، همکاری‌های خود را حفظ کنند. انجمن بازرگانی ایران و کانادا به اعضا توصیه می‌کند قراردادهای خود را بازنگری کرده و در صورت نیاز با انجمن جهت تدوبن قرارداد خود و کاهش ریسک‌ها همکاری کنند.
تهیه و تنظیم: انجمن بازرگانی ایران و کانادا
جهت استفاده از خدمات انجمن فرم عضویت را تکمیل کنید و به صدها عضو فعال اقتصادی این انجمن بپیوندید.
بازنشر این مطلب با ارائه منبع رسمی و لینک مستقیم به منبع بلامانع است.
