به گزارش پایگاه اینترنتی رادیو کانادا، تهاجم نظامی روسیه به اوکراین به بهانه نگرانی امنیتی کرملین از توسعه حضور و نفوذ فزاینده ناتو در شرق اروپا و تا نزدیکی مرزهای روسیه و تحریم هایی که آمریکا و متحدان غربی کاخ سفید در واکنش به جنگ اوکراین علیه مسکو وضع کردند، در حال ایجاد یک فاجعه غذایی در جهان است. اوکراین با تولید برخی غلات مانند گندم، ذرت و آفتابگردان سهم عمده ای در رژیم غذایی جهان دارد.
مشکل کمبود مواد غذایی به ویژه در کشورهایی محسوس است که بخش عمده نیازهای غذایی خود را از بازارهای خارجی وارد می کنند اما کشورهای ثروتمند و صادرکننده مثل کانادا نیز از پیامدهای این بحران در امان نمانده اند. در این مطلب به برخی مواد غذایی پایه که تولید و عرضه آنها در بازار جهانی بیشتر از همه تحت تاثیر جنگ اوکراین قرار گرفته است، می پردازیم و علل این وضعیت را تشریح می کنیم.
گندم
در سال 2021 اوکراین 10 درصد صادرات گندم در جهان را به خود اختصاص داد و از نظر حجم صادرات این ماده غذایی پایه در جهان پس از کشورهای استرالیا، کانادا، آمریکا و روسیه در جایگاه پنجم قرار گرفت. درست است که به رغم جنگ در اوکراین هنوز هم بخش نسبتا بزرگی از مزارع گندم در این کشور قابل کشت هستند، خارج کردن گندم تولیدشده در این کشور و انتقال آن به بازاهای جهانی یک چالش بزرگ است چرا که بنادر مهم این کشور همگی تحت کنترل یا محاصره روسیه قرار دارند یا این که در محاصره میدان های مین که نظامیان اوکرایی به منظور مقابله با ارتش روسیه کار گذاشته اند، قرار دارند.
در این مدت که جنگ در اوکراین ادامه دارد، نزدیک به 30 میلیون تن گندم در سیلوهای این کشور در انتظار فراهم شدن شرایط برای صادرات است البته به این حجم عظیم باید میلیون ها تن گندم دیگر را اضافه کرد که به زودی و مشخصا در اواخر تابستان و همچنین پائیز آینده از مزارع این کشور برداشت خواهد شد. اگر میلیون ها تن گندم موجود در سیلوهای اوکراین صادر نشود، این کشور برای ذخیره کردن برداشت های بعدی خود دچار مشکل خواهد شد.
شاید حجم گندم تولیدی اوکراین در مقایسه با 760 میلیون تن این محصول که هر ساله در جهان تولید می شود، ناچیز به نظر برسد اما سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد ( فائو) اوایل بهار امسال زنگ خطر را به صدا درآورد. بدون تردید کمبود تولید و عرضه گندم یه بازار جهانی به افزایش 8 تا 22 درصدی قیمت این محصول منجر خواهد شد. البته این افزایش علاوه بر رشد سرسام آوری است که این محصول طی شش ماه گذشته تجربه کرده است. طی یک سال گذشته، قیمت گندم در بازارهای جهانی حدود 56 درصد افزایش یافته است.
گندم یکی از پرمصرف ترین غلات در جهان است و کشت این محصول ارزشمند طی یک سال گذشته در کشورهای نیمکره شمالی از جمله غرب کانادا تحت تاثیر خشکسالی های شدید و ویرانگری قرار گرفته است.
قطعا تحت تاثیر این شرایط، قیمت برخی محصولات غذایی پرمصرف تهیه شده از گندم مثل ماکارونی باز هم در فروشگاه ها افزایش خواهد یافت حتی اگر در فصول بعد میزان برداشت این محصول در آمریکای شمالی فراوان باشد.
عکس/ به زودی زمان برداشت مزارع گندم اوکراین برای اولین بار در سال 2022 فرا می رسد اما مسئله این است که با توجه به مسدود شدن بنادر اوکراین توسط ارتش روسیه یا مین گذاری های ارتش اوکراین، امکان صادرات گندم برداشت شده در این کشور وجود ندارد.
در حالی که اوکراین و متحدان غربی این کشور روسیه را عامل اصلی بحران گندم در جهان می دانند، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه اخیرا اعلام کرد هیچ مشکل و محدودیتی برای صادرات گندم اوکراین از بنادر دریای سیاه که توسط ارتش روسیه اشغال شده است وجود ندارد اما به شرط اینکه تحریم‌های اعمال شده علیه اقتصاد روسیه برداشته شود.
کشورهای شمال آفریقا، منطقه خاورمیانه و همچنین منطقه قفقاز که تغذیه آنها عمدتا بر پایه گندم است، برای جبران کمبود تولید داخلی خود و تامین نیازهای غذایی شهروندان خود به شدت به روسیه و اوکراین وابسته هستند.
در این میان برخی از کشورها مثل عربستان سعودی با توجه به دلارهای هنگفتی که از صادرات نفت به دست می آورند، برای خرید گندم حتی به قیمت های بالا باز هم از نظر مالی مشکلی نخواهند داشت. اسفندیار باتمانقلیج، بنیانگذار مرکز مطالعات بورس و بازار واقع در لندن، می گوید این وضعیت برای همه کشورها صدق نمی کند و کشورهای با درآمد پایین یا متوسط برای تامین گندم مورد نیاز خود در ماه های آینده چاره ای ندارند جز این که برخی هزینه های خود را کاهش دهند.
محصولات غذایی تهیه شده از گندم که در برخی کشورها مثل مصر و لبنان از یارانه های دولتی برخوردار هستند، در ماه های آینده گرانتر خواهند شد این در حالی است که نرخ تورم در کشوری مثل لبنان که به شدت برای تهیه گندم به صادرات وابسته است، همین حالا نیز به سطح بی سابقه 200 درصد رسیده است.
تیئری پاچ، اقتصاددان، محقق و دانشیار دانشگاه ریمز، می گوید واقعیت این است که گندم در حال حاضر به یک ابزار چانه زنی برای ولادیمیر پوتین تبدیل شده است. مکی سال رئیس جمهور سنگال، نیز که کشورش ریاست دوره ای اتحادیه آفریقا را بر عهده دارد، در سفر اخیر خود به روسیه تلاش کرد از ولادیمیر پوتین برای آزادسازی ذخایر غلات و کود ضمانت هایی بگیرد.
با این حساب باید گفت که جنگ در اوکراین و تحریم هایی که آمریکا و متحدانش علیه روسیه به اجرا گذاشته اند، به جای تضعیف روسیه، منجر به رشد انفجاری قیمت غلات در جهان شده و شرایط مطلوبی برای ثروت اندوزی هر چه بیشتر کشورهای صادرکننده غلات از جمله خود روسیه به وجود آورده است. روسیه در این مدت فروش گندم خود را آن هم به قیمت های بالا به کشورهایی که به شدت به این محصول وابسته هستند، متوقف نکرده است.
تیئری پاچ می گوید بر خلاف آن چه تصور می شد، روسیه نه تنها تحت تاثیر تحریم های غرب در جهان به انزوا رانده نشده بلکه به یک سلاح خوفناک دیگر نیز که همان سلاح غذا می باشد، مجهز شده است.
در عرصه آشفته مناسبات بین المللی یک بازی جدید در حال شکل گرفتن است. روسیه خطاب به کشورهای غربی که مسکو را به علت جنگ در اوکراین تحریم کرده اند، می گوید:« من منابع و ابزار لازم را برای تامین نیازهای غذایی برخی کشورها در اختیار دارم. اگر واقعا مایل هستید که به شما گندم بفروشم، شرطش این است که به کمک های نظامی و تسلیحاتی خود به اوکراین پایان دهید.»
در این میان اقدام برخی کشورهای دیگر نیز فشارهای موجود بر بازار گندم در جهان را تشدید کرده است. به عنوان مثال هند به تازگی اعلام کرد به علت برداشت ضعیف گندم در فصل اخیر، میزان صادرات این ماده را محدود کرده است.
بر اساس گزارش جدیدی که «سیستم اطلاع رسانی بازار کشاورزی» (AMIS) منتشر کرده است تا امسال نزدیک به 275 میلیون نفر از ساکنان کره زمین در شرایط ناامنی حاد غذایی قرار داشتند اما پیش بینی می شود امسال حدود 47 میلیون نفر دیگر به این فهرست اضافه شود این در حالی است که سال گذشته انتظار می رفت شمار افراد در معرض ناامنی شدید غذایی در جهان کاهش یابد.
ذرت
خیلی ها وضعیت بازار جهانی ذرت را به میزان تولید این ماده در ایالات متحده آمریکا ربط می دهند و البته دلیل خوبی هم برای این کار دارند: این کشور با فاصله زیادی نسبت به دیگر کشورهای تولید کننده ذرت، بزرگترین سهم را در بازار جهانی این محصول دارد. اما اوکراین نیز در کنار کشورهایی مثل برزیل و آرژانتین از جمله صادرکنندگان بزرگ ذرت در جهان است. قیمت این غله که بخش عمده آن برای تغذیه حیوانات استفاده می شود، بهار امسال به سطح بی سابقه ای رسید. رکورد قیمت ذرت به این معناست که قیمت گوشت نیز تحت تاثیر این شرایط افزایش خواهد یافت. قیمت ذرت از سال گذشته تا کنون حدود 13 درصد افزایش یافته است.
علاوه بر این قیمت انواع سوخت به ویژه گازوئیل نیز طی یک سال اخیر آن قدر افزایش یافته است که روی آوردن به سوخت های زیستی نسبت به سوخت های فسیلی مقرون به صرفه تر است.
تحلیلگران می گویند تولید اتانول با ذرت، و بیودیزل با روغن نخل یا سویا، با تولید مواد و محصولات غذایی انسانی یا حیوانی در تضاد است و می تواند در درازمدت مشکل دسترسی به غذا را تشدید می کند. اهمیت این موضوع را زمانی بهتر درک می کنیم که بدانیم در حال حاضر 40 درصد ذرت تولیدشده در ایالات متحده برای تولید اتانول استفاده می شود.
روغن نباتی
اگر یک محصول غذایی مهم وجود داشته باشد که روسیه و اوکراین کنترل تجارت جهانی آن را در اختیار داشته باشند، بدون تردید روغن آفتابگردان است. این دو کشور همسایه و درگیر جنگ با هم 65 درصد از کل صادرات جهانی این روغن نباتی مهم را به خود اختصاص می دهند.
عکس/ آفتابگردان که از آن روغن نباتی حاصل می شود، یکی از بزرگترین تولیدات کشاورزی اوکراین محسوب می شود و این کشور تا کنون هر ساله به تنهایی نیمی از این روغن را در بازار جهانی تولید می کرد.
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متح (فائو) اعلام کرده است که تا ماه سپتامبر کمبود نزدیک به 6 میلیون تن روغن آفتابگردان در بازار جهانی احساس خواهد شد و در این شرایط هند، اتحادیه اروپا، ایران، چین و ترکیه که از واردکنندگان روغن آفتابگردان هستند، در پی منابع دیگری برای تامین نیازهای خود خواهند بود.
این کشورها برای تامین نیازهای داخلی خود به روغن های گیاهی دیگر مانند کلزا روی خواهند آورد که البته در شرایط فعلی بازار جهانی، قیمت این روغن ها نیز افزایش خواهد یافت.
گر چه کانادا از تولیدکنندگان بزرگ دانه های روغنی در جهان محسوب می شود ( دانه هایی که از آنها روغن تهیه می شود) با این حال در زمینه تامین روغن نباتی، خریداران بین المللی با خریداران داخلی کانادا وارد رقابت خواهند شد و این بدان معناست که در کانادا نیز همانند کشورهای دیگر، قیمت هر ماده غذایی سرخ شده یا حاوی روغن نباتی افزایش خواهد یافت.
تنها نقطه روشنی که در چشم انداز تاریک بازار جهانی روغن های نباتی به چشم می خورد این است که اندونزی به تازگی از پایان توقف صادرات روغن پالم خبر داده است. این کشور آوریل گذشته به منظور کنترل افزایش قیمت های این کالا در بازار محلی، صادرات آن را محدود کرده بود.
جو
جو از جمله غلاتی است که حتی در وضعیت بحرانی بازار جهانی غلات کمتر در مورد آن صحبت می شود در حالی که این محصول کشاورزی در رژیم غذایی حیوانات خانگی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بین جو مورد استفاده در تهیه مالت به منظور تولید مشروبات الکلی و جویی که برای تغذیه حیوانات مزرعه مثل گاو، گوسفند و خوک استفاده می شود، تفاوت هایی وجود دارد و جو مصرفی دامها کیفیت پایین‌تری دارد.
اگر تولید جو مورد استفاده در بخش دامپروری در جهان را دنبال کنیم، به اوکراین و روسیه می رسیم. پیش از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، این دو کشور در مجموع تقریبا یک سوم جو مصرفی دام در جهان را تولید می کردند.
بخش عمده جو تولید شده در اوکراین یا روسیه برای تولید آبجو مناسب نیست. اما حق بیمه اختصاص یافته به جو مورد استفاده در تهیه مالت در برخی از کشورها مثل فرانسه یا کانادا، تحت تاثیر تقاضای فزاینده جو مصرفی دام در حال از بین رفتن است و این دقیقا همان چیزی است که شرکت هلندی رابوبانک Rabobank ماه مارس درباره آن هشدار داده بود.
بنابراین اگر اوضاع به همین منوال ادامه داشته باشد، باید منتظر کمبود مالت در ماه‌های آینده باشیم چرا که به احتمال زیاد کشاورزان با توجه به وضعیت تقاضا در بازار به تولید جو با کیفیت پایین‌تر که از این پس قیمتی برابر با جو مورد استفاده در تهیه مالت دارد، روی خواهند آورد.
قیمت یک پیمانه آبجو در ماه گذشته برای اولین بار در میخانه های لندن به 8 پوند معادل 12 دلار رسید. آیا این را باید نشانه هایی از یک فاجعه دانست؟ هر چه باشد، این شرایط فرصتی به وجود خواهد آورد که پاییز امسال خیلی ها به سراغ شراب سیب بروند.
کودها
سه عنصر نیتروژن، فسفر، پتاسیم اساس کشاورزی صنعتی مدرن را تشکیل می دهند. این عناصر در شکل جامد خود، کودهای مصنوعی را تشکیل می‌دهند که در مزارع و کشزارهای غیر ارگانیک استفاده می‌شوند تا گیاهان رشد بهتری داشته باشند و میزان برداشت آنها افزایش یابد.
روسیه اولین صادرکننده کودهای نیتروژن دار، سومین صادرکننده کودهای فسفردار و دومین صادرکننده کودهای حاوی پتاسیم است.
مزارع در سراسر جهان بیش از هر زمان دیگری نیاز به کوددهی دارند تا به این ترتیب بخشی از کاهش محصولات کشاورزی و غذایی که تحت تاثیر جنگ بین روسیه و اوکراین در بازار جهانی ایجاد شده است، جبران شود. با این حال کارشناسان بر این باور هستند که بدون کود جبران کمبودهای موجود در بازار دشوار خواهد بود.
البته سایر کشورها این توانایی را دارند که نیازهای فوری به کود در بخش کشاورزی را تامین کنند، با این حال روند رو به رشد قیمت محصولات غذایی از چندی پیش آغاز شده است و ادامه این وضعیت می تواند تورم در بخش محصولات کشاورزی و مواد غذایی را تشدید کند. رسانه تخصصی ورلد گرین World Grain در گزارشی اعلام کرد سهم کود در قیمت متغیر تولید محصولات کشاورزی از 30 درصد در سال گذشته به 45 درصد در سال جاری افزایش یافته است.
تحلیلگران می گویند که حداقل در اروپا و آمریکای شمالی ذخایر کودهای کشاورزی موجود برای فصل آینده کافی است. اما در مواجهه با مناقشه نظامی در اوکراین که یکصدمین روز خود را نیز پشت سر گذاشته و به نظر می رسد در شرایط باتلاقی قرار گرفته است، تصور این که بتوان به سرعت حمل و نقل این نوع کالاها را به شرایط عادی بازگرداند، ساده لوحی است.
اما راهکارها کدامند؟
بسیاری از گروه ها و سازمان ها از جمله موسسه تحقیقات بین‌المللی سیاست غذایی IFPRI با انتشار گزارشی از همه کشورها خواسته اند با توجه به شرایط موجود مرزهای خود را نبندند هر چند بسیاری از کشورها در این وضعیت وسوسه شدیدی برای حفظ تولیدات داخلی‌شان دارند. موسسه IFPRI در گزارش خود تصریح کرد از آغاز تهاجم روسیه به همسایه خود، دست کم 23 کشور محدودیت هایی را بر صادرات خود اعمال کرده اند. این تدابیر اکنون حدود 16 درصد از کل کالری هایی را که در بازار جهانی معامله می شود، تحت تاثیر قرار داده است.
ما در سال 2008 و در دوران بحران مالی به خوبی شاهد این روند بودیم. در آن زمان موجی از سیاست های حمایت گرایانه اقتصادی و تجاری سراسر کره زمین را فرا گرفت اما قربانیان اصلی این سیاست ها کشورهای به شدت آسیب پذیر بودند چرا که یک سوم واردات مواد غذایی این کشورها تحت تاثیر رویکرد حمایت گرایانه کشورهای تولیدکننده و صادرکننده قرار گرفت.
تحریم هایی که آمریکا و متحدان غربی اش در اعتراض به جنگ اوکراین علیه روسیه وضع کرده اند، اصلی ترین عامل محدودیت فعلی دسترسی به غذا محسوب می شود. هر روز افراد و گروه های بیشتری با اظهارنظرها و موضع گیری های خود ناکارآمدی این تحریم ها را فریاد می زنند و هشدار می دهند که اقدامات تنبیهی غرب علیه روسیه در واقع به جای تحت فشار گذاشتن مسکو، فقیرترین کشورها و جوامع را تحت فشار قرار داده است.
درست است که تحریم های غرب علیه روسیه، محصولاتی مثل کودها یا مواد غذایی را هدف قرار نداده است، اما دشوارشدن انجام معاملات مالی با روسیه تحت تاثیر تحریم های غرب، کار بسیای از کشورها را برای خرید مواد غذایی مورد نیاز خود سخت تر کرده است.
جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، از چند هفته پیش تلاش می کند تاثیر تحریم های واشنگتن و متحدانش علیه روسیه را بر قیمت مواد غذایی در جهان کاهش دهد.
به نظر می رسد لحن رهبران برخی کشورها نیز در این زمینه دارد تغییر می کند. به عنوان مثال امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه در روزهای گذشته با جمله معروف خود مبنی بر این که «ما نباید روسیه را تحقیر کنیم»، نشان داده است که قصد ندارد با اظهارنظرهای خود اوضاع را وخیم تر کند.
رسانه بلومبرگ هفته گذشته گزارش داد که برخی اعضای دولت جو بایدن از پیامدهای ناخواسته تحریم‌های ضدروسی بر اقتصاد جهانی ابراز نگرانی کرده‌اند. ایالات متحده و اروپا این روزها تلاش می کنند روسیه را به تجارت کود و غلات ترغیب کنند تا از تشدید بحران غذایی موجود جلوگیری کنند.
تیئری پاچ به عنوان یک اقتصاددان بر این عقیده است که جلوگیری از تشدید انسداد مواد غذایی و کشاورزی در روسیه و اوکراین یک ملاحظه بشردوستانه است. مشکل کمیت مطرح نیست بلکه مسئل اصلی سازماندهی شرایط اجتماعی دسترسی به مواد غذایی است. واقعیت انکارناپذیر این است که همه کشورها در زمینه دسترسی به غذا برابر نیستند.
گمانه زنی درباره مواد غذایی نیز قطعا در افزایش شدید قیمت ها دخیل است. اسفندیار باتمناقلیج با انتقاد از این اقدامات می گوید گمانه زنی درباره قیمت محصولات غذایی هیچ سود و فایده اجتماعی ندارد. اکنون زمان آن رسیده است که به فکر روشی موثر و مناسب برای تعیین قیمت محصولات غذایی پایه باشیم.
تنظیم: انجمن بازرگانی ایران و کانادا
جهت استفاده از خدمات انجمن فرم عضویت را تکمیل کنید و به صدها عضو فعال اقتصادی این انجمن بپیوندید.
بازنشر این مطلب با ارائه منبع رسمی و لینک مستقیم به منبع بلامانع است.
